Potocka z Potockich Aleksandra (1818–1892), właścicielka Wilanowa, działaczka charytatywna, testatorka na cele dobroczynne, w trzecim zakonie siostra Salomea. Ur. 26 III w Petersburgu, była wnuczką Szczęsnego (zob.), córką Stanisława Septyma (1782–1831), tajnego radcy, senatora i wielkiego ochmistrza dworu rosyjskiego, i Katarzyny z Branickich, córki Franciszka Ksawerego (zob.). Osierocona za młodu, wychowywana była przez ciotkę Zofię Potocką (zob.). Ok. r. 1836 została damą dworu cesarskiego w Petersburgu, a w kilka lat później (1840) wyszła za mąż za swego kuzyna Augusta Potockiego (1806–1867), właściciela Wilanowa, syna Aleksandra, senatora-kasztelana Król. Pol. (zob.). P. sprowadziła z Petersburga do Wilanowa bogatą bibliotekę swego ojca, zawierającą część zbiorów tulczyńskich Szczęsnego Potockiego. Oboje z mężem dbali o upiększenie rezydencji, odnowienie pałacu i parku, wzbogacenie zbiorów sztuki, sfinansowali budowę kościoła w Wilanowie, a w r. 1847 Szpitala im. Aleksandra; łożyli następnie na jego utrzymanie. P. wspierała finansowo akcje Warszawskiego Tow. Dobroczynności, pełniąc w tym Towarzystwie w l. 1843–55 funkcję opiekunki, a w l. 1857–91 protektorki Zakładu Starców i Kalek.

Po śmierci męża w r. 1867 P. stała się właścicielką Wilanowa. Kierowała aż do śmierci gospodarką dóbr, odsunęła się natomiast niemal zupełnie od życia towarzyskiego, które kwitło w Wilanowie za czasów jej męża. W latach siedemdziesiątych P. przeprowadziła generalny remont południowego skrzydła pałacu, zmieniając dawny wystrój artystyczny części mieszkalnej. Poleciła zlikwidować na ścianach galerii południowej freski skąpo odzianych muz. Powodowana purytanizmem spaliła osobiście pochodzące ze zbiorów Szczęsnego Potockiego ryciny i książki o charakterze – jej zdaniem – obscenicznym. Natomiast zasługą jej było założenie i powiększenie zbioru numizmatycznego zarejestrowanego przez E. Chwalewika w „Zbiorach polskich”. Opracowała i wydała Rodowód Pilawitów Potockich w męskim pogłowiu z opuszczeniem niewiast i linii wygasłych od Macieja aż do 15 stycznia 1879 żyjących (Kr. 1879), a także subsydiowała wydawnictwo albumowe Hipolita Skimborowicza i Wojciecha Gersona „Album widoków i pamiątek oraz kopie obrazów galerii wilanowskiej, wykonane na drzewie w drzeworytni warszawskiej z dodaniem opisów” (W. 1877), zwany „Albumem wilanowskim”.

Największe zasługi położyła P. wspierając finansowo różnorodne instytucje i cele dobroczynne. Z jej inicjatywy przeprowadzono w l. 1874–5 zbiórkę pieniężną na budowę gmachu dla szpitala dziecięcego przy ul. Aleksandrii (obecnie Kopernika) w Warszawie. Oprócz jednorazowej znacznej dotacji na rzecz budowy szpitala, P. dawała corocznie znaczną sumę, a także współorganizowała w karnawale «bale szpitalikowe», z których dochód przeznaczony był na pokrycie kosztów prowadzenia szpitala. Wraz z mieszkającymi w Wilanowie kuzynkami P. szyła bieliznę i robiła na drutach szaliki i skarpety dla mieszkańców Warszawskiego Domu Schronienia tzw. Przytuliska. Ok. r. 1872 ofiarowała bezimiennie dla ubogich dziewcząt warszawskich ponad sto maszyn do szycia. Od r. 1866 przekazywała fundusze na utrzymanie kilkunastu studentów Szkoły Głównej, a następnie Uniwersytetu. Niezależnie od tego pokrywała koszty wpisu szkolnego dla wielu uczniów i studentów. Za pośrednictwem szarytek przekazywała dla biednych warszawskich rodzin ok. 2000 rb. miesięcznie. Świadczyła też dużo na potrzeby instytucji kościelnych. Pomagała finansowo Seminarium Archidiecezjalnemu w Warszawie, założyła Tow. Opieki nad Ubogiemi Kościołami przy Arcybractwie Nieustającej Adoracji Najświętszego Sakramentu. Poza wzniesieniem kościoła wilanowskiego przyczyniła się finansowo do budowy kościoła w Żerzeniu koło Warszawy, a prawie całkowicie sfinansowała budowę kościoła pod wezwaniem św. Augustyna przy ul. Dzielnej w Warszawie. Była członkiem trzeciego zakonu św. Franciszka, w którym nosiła imię siostry Salomei. Testamentem przeznaczyła znaczne sumy na rzecz instytucji charytatywnych, takich jak Tow. św. Wincentego a Paulo, Tow. Opieki nad Ubogiemi Matkami i ich Dziećmi, Schronienie dla Nauczycielek, Biuro Informacyjne o Nędzy Wyjątkowej, Zakład Paralityków i in. Stałą roczną dotację przeznaczyła dla szpitala dziecięcego. Duże legaty otrzymały seminaria duchowne rzymskokatolickie w Warszawie, Lublinie i Żytomierzu. Zapisem testamentowym objęci zostali wszyscy pracownicy dóbr wilanowskich. Zmarła 6 I 1892 w Warszawie, pochowana została w kaplicy kościoła wilanowskiego nad kryptą rodzinnego grobu Potockich.

W małżeństwie z Augustem Potockim P. dzieci nie miała. Spadkobiercą Wilanowa ustanowiła, ożenionego z Anną z Potockich z Krzeszowic, Ksawerego Branickiego, syna swojego kuzyna Konstantego (zob.); dobra Międzyrzec na Podlasiu przekazała Potockim z Krzeszowic, a utworzoną przez siebie ordynację teplicką swemu bratankowi Konstantemu Potockiemu.

Portret wykonany przez Friedricha Amerlinga w galerii wilanowskiej, reprod. w: Portrety osobistości polskich znajdujące się w pokojach i w galerii pałacu w Wilanowie, W. 1967; Rysunek I. Wróblewskiego, „Biesiada Liter.” 1887 nr 28 s. 41; – Słown. Geogr., XIII 486–7; Słown. Pracowników Książki Pol. (Aleksandra, August, Stanisław Septym Potoccy); Chwalewik E., Zbiory pol.; – Semkowicz W., Przewodnik po zbiorze rękopisów wilanowskich, W. 1961; Fijałkowski W., Wilanów, W. 1973 s. 103; Górski L., Śp. Augustowa Potocka (Wspomnienie pośmiertne), „Niwa” 1892 nr 2 s. 19–20; Korwin-Piotrowski J. K., Wspaniała ofiara, „Ziarno” 1891 nr 16 s. 174; M. I., Aleksandra z hr. Potockich hr. Augustowa Potocka, „Bluszcz” 1892 nr 3 s. 17–18 (fot.); Muszyńska-Hoffmanowa H., Panie na Wilanowie, W. 1967 s. 307–31; Pl., Państwo Augustowie, „Tyg. Illustr.” 1892 s. 37, 55; [Skrzynecki Antoni] Ant. Sk., Spuścizna po śp. hr. Augustowej Potockiej, „Wędrowiec” 1892 nr 3 s. 39–41, fot.; Smoleńska B., Struktura i funkcjonowanie zarządu dóbr wilanowskich (1800–1864), P. 1975 s. 38, 70, 119, 135, 151; Walczakiewicz F., Hrabina Aleksandra Potocka, Wspomnienie, W. 1892; Werner M., O. Honorat Koźmiński, P. 1972; – Egierowa F., Z niedawnych czasów. Wspomnienia z Wilanowa, Kr. 1901; Kalendarzyk polityczny na r. 1843; toż na l. 1844–9; Zdanie sprawy z działań Warszawskiego Tow. Dobroczynności za r. 1849, W. 1850; toż za l. 1850–91; Żmichowska N., Listy, W. 1957–60 I–II; – „Ateneum” T. 1: 1892 nr 2 s. 404–5; „Biesiada Liter.” 1892 nr 3 s. 33, 42, nr 4 s. 58–9; „Bluszcz” 1891 nr 11 s. 87; „Gaz. Roln.” 1892 nr 2 s. 19; „Głos” 1892 nr 10 s. 192; „Kraj” 1892 nr 1 s. 21; „Kron. Rodzinna” 1892 nr 2 s. 33; „Przegl. Katol.” 1891 nr 23 s. 364, 1894 nr 11 s. 167; „Rola” 1892 nr 3 s. 40, nr 5 s. 72; „Tyg. Illustr.” 1892 nr 106 s. 27, 1894 nr 38 s. 177, 179; „Tyg. Mód i Powieści” 1892 nr 3 s. 17–18; „Wędrowiec” 1892 nr 2 s. 21 (fot.); – AGAD: Arch. Gospodarcze Wilanowa; B. Narod.: rkp. 5902, 5904; B. Ossol.: rkp. 12911/III₁, 13151/II₂₃; B. PAN w Kr.: rkp. 2020, 2040 t. 1, 2159 t. 15, 3170 t. 2, 4374 t. 1.

Stanisław Konarski